Economische impact van de oorlog in Oekraïne

De toekomstige ontwikkeling van de oorlog in Oekraïne is momenteel moeilijk te voorspellen. Er zijn verschillende opties mogelijk: een snel staakt-het-vuren, een effectieve oorlogsverklaring, een verdere escalatie door de inzet van nieuwe wapentypes, een uitbreiding van de oorlog naar andere landen, etc.

Ondanks de betrekkelijk korte duur van de oorlog tot nu toe, het brede scala aan opties voor het verdere verloop van het conflict en de heterogene aard van de gevolgen voor de getroffen landen, kunnen wij reeds enkele verschillen vaststellen in de gevolgen voor de West-Europese en de COE-regio.

De inflatie van de consumptieprijzen was reeds voor het uitbreken van de oorlog in Oekraïne gemiddeld hoger in de COE-regio dan in de West-Europese landen. Dit heeft zowel interne (b.v. krappere arbeidsmarkt) als externe (b.v. grotere prijsgevoeligheid van de economieën voor het herstel na de Koude Oorlog) oorzaken. De sterke bijkomende inflatoire impulsen als gevolg van de Russische inval in Oekraïne, waaronder het sterk toegenomen risico op aanbodtekorten van fossiele brandstoffen en van sommige andere grondstoffen en productiemiddelen, hebben de prijsstijgingen in de COE-regio verder versneld. De producentenprijzen stijgen ongezien snel, de consumentenprijsinflatie is opgelopen tot meer dan 10%, de huisvestingskosten nemen een steeds groter deel van de gezinsuitgaven in beslag en ook de voedselprijzen zullen naar verwachting blijven stijgen in de nabije toekomst.

De centrale banken in de COE-landen die geen lid zijn van de eurozone zijn gevoelig voor de risico's die verbonden zijn aan de dreigende ontankering van de inflatieverwachtingen. In een poging om de inflatoire druk te verlichten hebben zij hun beleidsrente verhoogd. De hoop is dat hierdoor de vraagzijde van de economie zal afkoelen. Het is moeilijk te voorspellen op welk niveau en wanneer de renteverhogingen van de centrale banken zullen stoppen aangezien het onmogelijk is met zekerheid te voorspellen hoe ver de consumenteninflatie zal oplopen en wanneer en hoe snel deze terug zal keren naar het vooroorlogse niveau. Bovendien zullen centrale bankiers vroeg of laat meer rekening gaan houden met het - tot dusver relatief kleine - risico dat een steeds krapper monetair beleid tot negatieve economische groei leidt. Vooral omdat hierdoor sociale spanningen in de samenleving kunnen toenemen en ongewenste binnenlandse politieke ontwikkelingen, zoals de versterking van populistische en radicale partijen, in de hand worden gewerkt.       

Sinds de Russische inval in Oekraïne wordt de COE-regio geconfronteerd met de komst van een enorm aantal vluchtelingen. Meer dan vijf en een half miljoen mensen, vooral kinderen, vrouwen en bejaarden, hebben Oekraïne reeds verlaten. Het merendeel van deze vluchtelingen heeft toevlucht gevonden in de buurlanden van Oekraïne in de COE-regio. De gastlanden bieden hen onderdak, toegang tot medische zorg en onderwijs. Het scheppen van de voorwaarden voor een succesvolle integratie van vluchtelingen is een logistieke uitdaging en kost de staat veel geld, maar op middellange en lange termijn kunnen deze inspanningen de moeite lonen. De Oekraïners staan zowel cultureel als taalkundig betrekkelijk dicht bij de Centraal en Oost-Europeanen, aangezien er reeds vóór de oorlog een grote Oekraïense minderheid in de regio werkzaam was. De Oekraïense vluchtelingen hebben een statuut van ‘tijdelijke bescherming’ gekregen van de EU waardoor ze kunnen verblijven en werken in EU-landen. Indien de vluchtelingen beslissen te werken dan kunnen ze dit doen op krappe arbeidsmarkten met grote tekorten aan arbeiders. De uitdaging voor de regeringen bestaat erin te voorkomen dat vooral de armere delen van de autochtone bevolking, die geconfronteerd worden met een verslechterende economische situatie als gevolg van een afnemende economische groei, ontgoocheld raken over de aanpak van de regering om nieuwkomers in het economisch systeem te integreren. Dit zou bijdragen tot een verzwakking van de sociale cohesie en zou een extra oorzaak kunnen zijn voor de eerder genoemde versterking van politiek populisme en extremisme.      

Door haar decennialange economische en politieke link met de Sovjet-Unie is de COE-regio merkbaar afhankelijker van de invoer van Russisch olie en gas dan de meeste West-Europese landen. Bij de ontwikkeling van economische sanctiepakketten door de EU tegen Rusland dient er dus rekening gehouden te worden met de geografische ligging van de regio en de tijd en financiële middelen die nodig zijn om het bestaande pijpleidingennet aan te passen. Het is dan ook geen verrassing dat het zesde sanctiepakket van de Europese Commissie tegen Rusland, dat een verbod op de invoer van olie uit Rusland moet omvatten, waarschijnlijk een uitstel van enkele jaren zal inhouden voor Hongarije en Slowakije, de EU-landen die het meest afhankelijk zijn van de invoer van Russische olie, en een vertraging van ten hoogste tweeënhalf jaar voor Tsjechië.

In principe kan de COE-regio een groter deel van haar energiebehoeften dekken met kernenergie en steenkool dan de 'oude' EU-landen (met uitzondering van Frankrijk), maar een snelle vervanging van Russisch gas en olie door deze twee energiebronnen is om praktische redenen niet mogelijk en ook niet wenselijk gezien de EU-strategie om schone energie te gebruiken en de opwarming van de aarde tegen te gaan.

Om de continuïteit van de energievoorziening in het oostelijke deel van de EU te versterken met zo min mogelijk negatieve gevolgen voor het milieu en het klimaat, is er dus niet alleen nood aan een optimalisatie van de energiestromen binnen de EU maar ook aan een substantiële toename van de energiegerelateerde investeringen in de COE-regio. Dit zou de weg vrijmaken voor een snellere vermindering van de energie-intensiteit en een snellere herstructurering van de energiemix.

Verschillende factoren, die zes maanden geleden nog niet speelden, zorgen momenteel voor een opwaartse druk op de overheidsbegrotingen in de COE-regio: het opvangen van de ergste gevolgen van de prijsstijgingen die volgen uit de verstrakking van het monetair beleid, de massale fiscale uitgaven voor de opvang van de ongekende toevloed aan vluchtelingen, de steun voor de versnelde herstructurering van de energieproductie- en consumptie, en de forse verhoging van de defensie-uitgaven. Deze druk zal bovendien verder toenemen naarmate de oorlog tussen Rusland en Oekraïne zich meer in een vertraging van de economische groei vertaalt.